Nijmeegse heksen(vervolging)

Mariken van Nimwegen, wie kent haar niet? De bekendste heks van Nijmegen staat met haar standbeeld op de Grote Markt. Ze was geen vrouw van vlees en bloed, maar een personage uit een 16e-eeuws mirakelspel. Hoewel ze verdacht werd van hekserij, is het voor Mariken nog goed afgelopen. Dat viel helaas niet te zeggen voor de meeste heksen toendertijd. 

Mariken, Moenen en Nijmegen

Het verhaal van Mariken begint met een ruzie met haar tante in Nijmegen.  Mariken loopt overstuur weg van huis en bidt om hulp. De duivel Moenen wil haar dit wel bieden, dus sluit Mariken een verbond met hem. Mariken en Moenen leven zeven jaar samen in Antwerpen, waar Mariken alle talen en de zeven vrije kunsten leert. Wanneer de twee terugkeren naar Nijmegen, krijgt Mariken spijt van haar zondige leven. Ze komt tot inkeer bij het zien van een toneelstuk over de genade van God. Moenen is woedend over Marikens inkeer en gooit haar van grote hoogte naar beneden. Tegen de verwachtingen van toeschouwers in, overleeft ze de val. Mariken's oom, de priester Gijsbrecht, weet Moenen te verjagen met een duiveluitdrijving. Inmiddels zoekt Mariken vergiffenis voor haar zonden en hoopt dit te krijgen bij een geestelijke. Vele priesters en bisschoppen weten zich geen raad, maar gelukkig heeft de Paus in Rome de oplossing. Hij vertelt haar dat ze drie ijzeren ringen om haar hals en armen moet dragen. Wanneer deze eraf vallen, dan zal ze vergeven zijn. Dat gebeurt jaren later op wonderbaarlijke wijze, wanneer de engel Gabriël haar van de ringen en dus ook haar zonden bevrijdt.

Heksenjachten

Het is geen toeval dat er rond 1518 een mirakelspel werd geschreven over Mariken. Tussen 1400 en 1700 is Europa in de ban van de heks. Zo worden er in die tijd tienduizenden heksen vervolgd en vermoord, waarvan minstens driehonderd in Nederland. Tijdgenoten bestempelen vrouwen die samenspannen met de duivel als heksen en noemen soortgelijke mannen tovenaars. Het gerucht gaat dat ze vliegen op bezemstelen, mensen ziek maken en kinderen vermoorden. Velen zien hekserij dan ook als het tegenovergestelde van alles waar God en de kerk voor staan. Tijdgenoten weten met zulke verdenkingen iemand aan te wijzen als schuldige voor onverklaarbare gebeurtenissen, zoals ziekten of rampen.

^{Toneelspel van Mariken van Nieumeghen; een tafereel voor de "Gulden Boom" in Antwerpen, 4 augustus 1933}

Nele en Henneke Versteegh

Voor de ‘echte’ heksen is deze periode minder rooskleurig. Zo worden Nele Versteegh en haar moeder Henneke Versteegh uit de Ooij als heks tot de dood veroordeeld in 1603. Vanwege deze verdenking moet Henneke de waterproef ondergaan. Zij blijft drijven, met als gevolg een strenge ondervraging met martelingen. Ze bekent met de duivel ‘Hens’ te leven en dieren ziek te kunnen maken met een zalfje. Nele wordt ook ondervraagd en gepijnigd, waarna ook zij toegeeft met de duivel samen te werken. Ze worden allebei veroordeeld tot een verdrinkingsdood: eerst moeder, dan dochter. Nele weet gelukkig te ontsnappen door oponthoud vanwege een tekort aan verdrinkingszakken.

Onterechte veroordelingen

Alleen al in de zestiende eeuw zijn er tot 200 vrouwen vervolgd voor hekserij. Na martelingen voelden ze zich gedwongen om te vertellen dat ze een verbond hadden met de duivel, of dat nou waar was of niet. Door toe te geven, kregen heksen immers een snellere dood, in plaats van dat ze nog verdere martelingen moesten ondergaan. Onwetendheid, bijgeloof en verdenkingen hebben zo dus geleid tot de onterechte veroordeling en marteling van vele mensen.

^{Opvoering van Mariken van Nieumeghen op de Grote Markt}

Nijmeegse hekserij

Vandaag de dag bestaat er in Nijmegen ook nog een ware heksencultuur. Zo gaat de legende dat er heksen rondspoken in de Sint Stevenstoren en dat Nele’s geest door de stad ronddwaalt. Daarnaast zijn er groepen zoals “Turning Wheel”,  die hekserij als natuurreligie beoefenen en elkaar opzoeken in zogeheten heksencafés. Hekserij is ook terug te vinden in de naam en het logo van de Nijmeegse boekhandel De Feeks. Deze is opgericht ten tijde van de ‘heksennachten’ in de jaren 70 en 80, toen vrouwen protesteerden tegen hun ondergeschikte sociale positie. Hoewel de winkel sinds 2018 niet meer fysiek bestaat, herinnert de naam nog wel aan de historie van allerlei andere vormen van hekserij. 

Gerelateerde locaties:

• Sint Stevenskerk: Hier schijnen heksen rond te spoken.
• De Ooij: Hier woonden Nele en Henneke Versteegh.
• De Grote Markt: Hier ziet Mariken van Nimwegen het wagenspel en wordt ze door Moenen vanuit de lucht naar beneden gegooid.

Duik in de geschiedenis van de oudste stad van Nederland. Want Nijmegen heeft veel verhalen te vertellen. Benieuwd? Je leest het allemaal in de historische tijdlijn.