80 jaar vrijheid in Nijmegen

22 februari 1944: het bombardement

Op 22 februari werd Nijmegen gebombardeerd door Amerikaanse bommenwerpers van de 446th Bomb Group, 706th Squadron. Na een afgebroken missie richting Gotha gaf commandant William A. Schmidt opdracht een target of opportunity te kiezen. Voor het 706th werd dit een spoorwegemplacement en een daarnaast gelegen gasfabriek. Dit bleek Nijmegen te zijn. Door allerlei omstandigheden veroorzaakten de bommen een verwoestende en dodelijke schade in het stadscentrum. Er zijn hierbij verschillende fouten gemaakt. Zo had voor een bombardement op Nederlandse bodem eerst toestemming gevraagd moeten worden. Er vielen bijna 800 doden. Het is daarmee het dodelijkste bombardement op Nederlandse bodem.

Zomer 1944: Aanslagen en represailles

Binnen het stadsbestuur dat louter uit NSB-ers bestond was verdeeldheid. Burgemeester Van Lokhorst was na het bombardement niet in staat op te treden als crisismanager. Locoburgemeester Hondius nam deze taak op zich en wist tactvol de hulpverlening te coördineren zonder dat de nationaalsocialisten hierbij het voortouw namen. In de zomer radicaliseert het Nijmeegse verzet met name onder leiding van Theo Dobbe, de leider van de Knokploeg. Er vinden verschillende liquidaties plaats en als represaille laar de Duitse SS-leider in Nederland Rauter in juli elf Nijmeegse verzetsmensen in de kampen Vught en Amersfoort terecht stellen. Een maand eerder waren na een kort proces ook vier politiemensen en een handelsreiziger wegens hun verzetsactiviteiten gefusilleerd. Binnen het Nijmeegse stadsbestuur komt het tot een conflict tussen Van Lokhorst en Hondius. Deze laatste vertrekt. Met de opmars van de geallieerde troepen eind augustus vanuit Normandië naar het noorden, breekt paniek uit. Nijmegen is de plaats waren duizenden terugtrekkende Duitsers voorbij komen. Burgemeester Van Lokhorst dwingt onder allerlei dreigingen Nijmeegse jongeren om mee te werken aan het graven van een nieuwe verdedigingslinie langs het Maas-Waalkanaal.

17-20 september: Market Garden en de strijd om de Waalbruggen

Op 17 september begint operatie Market Garden in Nijmegen met het bombarderen van Duits luchtafweergeschut bij onder meer de Weurtse sluis (NYMA) en de Thermionfabriek in Lent. Hierbij vallen de eerste doden in de strijd om de bevrijding van de stad. ’s Middags beginnen de luchtlandingen in Groesbeek. De Amerikaanse 82nd Airborne Division (bijnaam AA - All Americans) landt met parachutisten en gliders onder meer bij Klein Amerika. Naast de Amerikaanse generaal James Gavin komt ook de Britse generaal Frederick Browning met zijn staf in Groesbeek aan land. Hij heeft is de tactisch bevelvoerder over operatie Market: de luchtlandingen van het Amerikaanse 101st (bijnaam Screaming Eagles) bij Son en Breugel, de 82nd bij Groesbeek en Overasselt en de 1st British Airborne Division vooral bij Wolfheze, Heelsum en een kleiner deel op de Ginkelse hei. Later voegt zich hier ook de Polish Parachute Brigade bij die in Driel landen.  Doel van Market is het veroveren van de cruciale bruggen over kanalen en rivieren, zodat een grondleger met zwaarder materieel vanuit België kan oprukken naar het noorden.

In eerste instantie heerst in Nijmegen paniek. De NSB-leiders en Duitse legerautoriteiten verlaten de stad. In de nacht van 17 september voeren de Amerikanen een eerste verkenningsmissie uit naar de Waalbrug en zijn de eerste schotenwisselingen op het Keizer Karelplein. De Duitse verdediging is dan nog zeer zwak. De brug had vermoedelijk zo genomen kunnen worden.

18 September herpakken de Duitsers zich en beginnen ze met de verdediging van de stad en meer in het bijzonder de Waalbruggen. De Duitse commandant vestigt zijn hoofdkwartier nabij het Valkhof. Vanuit het noorden moeten de versterkingen van het 10. SS-Panzer-Division Frundsberg naar de stad trekken, maar die ondervinden hinder: de Rijnbrug in Arnhem is in handen van John Frost. Via een omtrekkende beweging, via het veer in Pannerden moet nu de versterking worden aangevoerd. Dit kost tijd. Er moet tijd gewonnen worden. De Duitse commandant in Nijmegen geeft zijn manschappen – veelal jonge jongens nog, deels afkomstig uit de Hitler Jugend – opdracht rond de toerit van de Waalbrug bij het Valkhof een muur van vuur de creëren om de vijand op afstand te houden. Een tweede aanval van de Amerikanen om de Waalbruggen te nemen wordt op deze manier afgeslagen. Bovendien verhinderen Duitse aanvallen op de landingsgronden in Groesbeek de volle inzet van de All Americans.

Op 19 september komt XXX Corps, het Britse grondleger, (operatie Garden) onder leiding van generaal Horrocks aan bij Sionshof. Hieronder bevindt zich ook de Guards Armoured Division van generaal Adair. Een aantal Britse tankkolonnes zet met de Amerikanen een nieuwe aanval in. De meeste tanks worden echter uitgeschakeld en nieuwe branden dwingen tot terugtrekken. Veel Nijmegenaren, zeker in het centrum, zitten opgesloten in hun kelders of hebben hun huizen moeten verlaten. Bij de straatgevechten gedurende de gehele strijd komen meer dan 150 burgers om.

Eindelijk gelukt het de bruggen op 20 september te veroveren door een gecombineerde Brits-Amerikaanse aanval. ’s Ochtends trokken vanuit het zuidwesten, onder meer via de Hertogstraat, twee compagnies van de Britse Grenadier Guards (infanterie en tanks) richting het Valkhofpark. Vanaf twee uur zetten zij de aanval in. Vrijwel gelijktijdig komen vanuit het zuidoosten van het Keizer Lodewijkplein de Amerikanen van het 505 PIR in actie. Zij weten na hevige gevechten de Duitse troepen daar uit te schakelen. Ondertussen hebben Britse tanks de zuidelijke oprit van de spoorbrug bereikt. Nog westelijker is de Amerikanen van onder meer het 504 PIR de Waal overgestoken in canvasbootjes (de Oversteek). Zij krijgen hierbij vuursteun van de Irish Guards. Als de Amerikanen de noordzijde van de spoorbrug in handen hebben, komen de Britse tanks bij de verkeersbrug in actie. Zij denken door een misverstand dat de noordzijde van deze brug is veroverd. Vier tanks van de Grenadier Guards onder leiding van Peter Robinson trekken over de verkeersbrug. Eentje wordt uitgeschakeld. Korte tijd later gevolgd door de tanks onder bevel van Lord Carrington. De brug blijft behouden. Op bevel van hogerhand aan Duitse zijde was voorkomen dat deze kon worden opgeblazen.

21-26 september: de operatie is mislukt

De Irish en Welsh Guards trekken over de Waalbrug de Betuwe in, maar lopen vast op een nieuwe verdedigingslinie van de Duitsers. In Nijmegen zien de burgers hun verwoeste stad. De eerste vermeende landverraders worden opgepakt, maar dit wordt pas later meer systematisch gedaan. In de nacht van 25/26 september trekken de Britse para’s die bij Oosterbeek liggen, zich terug. Hiermee is definitief een einde aan Operatie Market Garden. De Britten van Oosterbeek worden in Nijmegen opgevangen.

27 september-november: stabilisering van het front

In de Betuwe stabiliseert zich het front. Nijmegen wordt frontstad. De Duitsers proberen nu de Waalbruggen uit te schakelen. Dagelijks wordt de stad bestookt met bommen en granaten. Een nieuwe golf van oorlogsgeweld komt over de stad. Vooral de eerste dagen van oktober, wanneer de Duitsers een tegenoffensief starten, vallen er veel doden onder de burgerbevolking, o.a. op 2 oktober in de Kapokfabriek. De Britse troepen worden in de Betuwe afgelost door de Amerikanen van de 101st Airborne Division. In Nijmegen blijven de Britten liggen tot half november. Velen zijn ingekwartierd bij burgers.

November-februari: Canadezen

Nadat het Canadese leger de Schelde hadden veilig gesteld, werden deze begin november naar Nijmegen en omgeving verplaatst ter aflossing van de Britten en Amerikanen. Zij nemen ook de inkwartieringsadressen over. In de loop van december en januari komen er steeds meer militairen in de stad en wordt er een groot materieel samengebracht. Ondertussen blijven de Duitse beschietingen doorgaan en vallen er nog steeds honderden doden. Inmiddels zitten er – naar schatting – een paar duizend vermeende landverraders in provisorische interneringskampen (o.a. Prins Hendrikkazerne en Tuchtschool). De omstandigheden daar zijn slecht.

8 februari: Operatie Veritable

Vanuit Nijmegen start op 8 februari 1945 operatie Veritable met een uren durende zware kanonnade. In vrijwel alle parken en openruimtes van de stad buldert de artillerie. Over een smalle strook van nog geen 12 kilometer breed tussen Maas en Rijn/Waal trekt een gigantisch leger van uiteindelijk zo’n driehonderdduizend man het Rijnland binnen. Ondertussen vliegen vrijwel dagelijks V1’s en V2’s over. Op 18 februari stort er een neer in het Waterkwartier met doden onder burgers en ingekwartierde militairen tot gevolg.

17 maart: Laatste granaat

Pas na een half jaar, op 17 maart, valt de laatste granaat op Nijmegen. Er zijn in die zes maanden (inclusief dus de septemberdagen) zo’n 900 burgerdoden gevallen. Als we de militaire slachtoffers onder Amerikanen, Britten en ingekwartierde Canadezen meerekenen gaat het om zeker meer dan 1200 doden. Ook na maart vallen er nog doden, vooral onder kinderen die met munitie spelen. De stad blijft een belangrijk ontspanningscentrum voor de Canadezen en Britten. Na een aantal weken strijd, krijgen de soldaten verlof en dat brengen ze dan vaak door in Nijmegen. Gedurende het half jaar dat de stad aan het front lag hebben allerlei belangrijke lieden er een bezoek gebracht. Natuurlijk generaal Montgomery, maar ook koning George VI van Engeland, prins Bernhard, premier Gerbrandy en – zo wordt gezegd – ook Churchill.

4-14 mei: Grote feesten

Als op 4 mei het bericht van de Duitse capitulatie komt, breekt in Nijmegen een groot volksfeest los. Anders dan in andere plaatsen in het bevrijde deel van Nederland was er in Nijmegen nooit een moment geweest dat de vrijheid gevierd kon worden. Tien dagen lang vieren de inwoners feest. Op tientallen plaatsen zijn op straat dansvloeren. Er vinden feestelijke optochten plaats en de nazi’s worden belachelijk gemaakt in toneelstukken. Het is een grote ontlading, die pas op 14 mei tot een einde komt op last van de gemeente.

In september 1945 komt generaal James Gavin met zijn mannen weer in Nijmegen. Hij zet zich in het vervolg in voor de hulp aan de verwoeste stad. Hieruit komt de band Albany-Nijmegen voort. Doordat veel puin in de stad al geruimd is in de periode 1944/45 weet Nijmegen het oorlogsleed en -geweld minder goed te verkopen dan Arnhem. De stad krijgt maar met moeite geld voor de Wederopbouw. Acht jaar na de strijd was een groot deel van het centrum nog een kale vlakte.

Wederopbouwstad

Door het bombardement en de periode waarin Nijmegen frontstad was zijn er letterlijk grote gaten in de binnenstad geslagen. Na afloop van de oorlog was het centrum grotendeels verwoest en moest Nijmegen opnieuw gebouwd worden. In de 20 jaar na de oorlog ontstond de wederopbouwstad.